Η λειτουργία του μίσους

Διάβασα πρόσφατα το βιβλίο του Ουμπέρτο Έκο, «Το κοιμητήριο της Πράγας». Αν όχι το πιο ενδιαφέρον, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία του βιβλίου, ήταν η συνάντηση του πρωταγωνιστή Λοχαγού Σιμονίνι, ενός ιδιαίτερα ταλαντούχου πλαστογράφου, με τον κ. Ρασκόφσκι, έναν αξιωματούχο των Ρώσικων μυστικών υπηρεσιών, με τη συνάντηση αυτή να λαμβάνει χώρα κάπου στο Παρίσι στα τέλη του 19^ου αιώνα. Θα αναφέρω κάποια χαρακτηριστικά σημεία του διαλόγου:

-Αλλά γιατί βάζετε στο στόχαστρο ειδικά τους Εβραίους, αναρωτιέται ο Σιμονίνι.

-Μα επειδή στη Ρωσία υπάρχουν οι Εβραίοι. Αν ήμουν στην Τουρκία, θα έβαζα στο στόχαστρο τους Αρμένιους.

Και συνεχίζει ο Ρώσος αξιωματούχος με έναν μονόλογο, του οποίου θα αναφέρω τα πιο καίρια(για μένα) σημεία του.

-Εγώ ενδιαφέρομαι για την ηθική αντοχή του Ρώσικου λαού και δεν επιθυμώ(ή μάλλον τα πρόσωπα που θέλω να εξυπηρετήσω δεν επιθυμούν) αυτός ο λαός να κατευθύνει τη δυσαρέσκεια του ενάντια του Τσάρου. Συνεπώς χρειάζεται ένας εχθρός.

-Για να είναι αναγνωρίσιμος και επίφοβος ο εχθρός, πρέπει να βρίσκεται στο σπίτι μας ή στο κατώφλι του σπιτιού μας.

-Χρειάζεται ένας εχθρός για να δώσουμε ελπίδα στο λαό.

-Χρειάζεται πάντα να μισούμε κάποιον για να νιωθουμε δικαιωμένοι μες στη δυστυχία μας.Το μίσος είναι το πραγματικό αρχέγονο πάθος. Και η αγάπη είναι μία ανώμαλη κατάσταση.

-...μπορούμε να μισούμε κάποιον για όλη  μας τη ζωή. Αρκεί να βρίσκεται πάντα εκεί για να αναζωπυρώνει το μίσος μας. Το μίσος ζεσταίνει την καρδιά.

Και κάπου εδώ εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο ιδιοφυής Ιταλός διανοούμενος, κάνει μία ανάλυση της έννοιας του μίσους. Ξεκινάει από το συλλογικό επίπεδο, όπου το μίσος εκφράζεται μέσω του ρατσισμού και συνεχίζει καταλήγοντας στο ατομικό επίπεδο, όπου το αναλύει σαν βαθύτερο συναίσθημα. Έχοντας ζήσει και ίσως ζώντας ακόμα μία κατάσταση μίσους προς ένα άτομο(όταν είμαι νηφάλιος)  μπήκα στο τριπάκι να το σκεφτώ λίγο παραπάνω. Απλά θα το πάω αντίστροφα. Θα ξεκινήσω από το ατομικό για να καταλήξω στο συλλογικό.

Αρχικά τι είναι το μίσος; Θεωρώ ότι το μίσος είναι η κατάρα που ακολούθησε τον άνθρωπο, από την πρώτη στιγμή που απέκτησε συνείδηση της ύπαρξης του. Το δώρο ήταν η αγάπη. Άρα όπως το αντιλαμβάνομαι εγώ, το μίσος και η αγάπη είναι δύο συναισθήματα που συνδέονται. Αντιστρόφως ανάλογα μεγέθη μεταξύ τους. Η έλλειψη του ενός τροφοδοτεί το άλλο. Πιστεύω ακράδαντα, ότι και οι δύο λειτουργίες υπάρχουν μέσα σε κάθε νοήμονα ανθρώπινο οργανισμό σχεδόν από τη στιγμή της γέννησης του. Είναι κακοήθεια και υποκρισία, όταν ακούω κάποιους να μου το παίζουν ολοκληρωτικά αγαπούλες. Ας το αποδεχτούμε. Οι άνθρωποι και όχι μόνο σαν είδος αλλά και σαν μονάδες ανεξάρτητες είμαστε ικανοί για το καλύτερο και για το χειρότερο. Τι είναι όμως αυτό που θα καθορίσει το πόσο το μίσος θα κατακλείσει το είναι μας; Όσον αφορά το πως νιώθουμε, το τι αισθανόμαστε, είναι ξεκάθαρο, ότι ο ρυθμιστής του μίσους μέσα μας, είναι η αγάπη, η μάλλον η έλλειψη της. Από τη στιγμή που θα καλλιεργηθεί το μίσος μέσα μας, μόνο η αγάπη σαν ίση και αντίρροπη δύναμη μπορεί να το πατάξει. Είτε είναι η προδοσία ενός φίλου, ενός συντρόφου, είτε είναι η υποτίμηση της προσωπικότητας και της αξιοπρέπειας μας, μόνο μία αντίστροφη και ισόποση συμπεριφορά μπορεί, ίσως, να μας επαναφέρει σε μία ισορροπία.

Αλλά ανεξάρτητα το πως νιώθουμε μεγάλη σημασία έχει και το πως εκφραζόμαστε. Τι είναι αυτό που μπορεί να χαλιναγωγήσει το μίσος μας, έτσι ώστε να μην το εκφράζουμε και να μην βλάπτουμε είτε τα άτομα που μισούμε είτε γενικότερα τους γύρω μας; Κρίνοντας και πάλι εκ προσωπικής πείρας, καταλήγω στο συμπέρασμα ότι μόνο η παιδεία μπορεί να μας αποτρέψει από το να εκφράσουμε μία μισητή συμπεριφορά. Είναι η παιδεία και η προσωπική καλλιέργεια οι οποίες θα μας μάθουν το πόσο σημαντικό ρόλο παίζει η αυτοεκτίμηση και η αίσθηση αξιοπρέπειας, θα μας προτρέψουν  να το διαχειριστούμε μέσα  μας πιο νηφάλια, και έτσι θα μας βοηθήσουν να κάνουμε την καρδιά μας πέτρα και να μην προβούμε σε πράξεις τις οποίες πολύ πιθανόν να μετανιώσουμε. Γιατί αυτή είναι η πουστιά του μίσους. Μόνο όταν το εκτονώσουμε ολοκληρωτικά, και έχοντας πλέον ηρεμήσει και αδειάσει από αυτό, μπορούμε να κρίνουμε τις ενέργειες στις οποίες το μίσος μας οδήγησε. Και όντας ήρεμοι και άρα αντικειμενικοί, το πιθανότερο είναι να μετανοιώσουμε για το τέρας που υπήρξαμε λίγες μόλις στιγμές πριν, καταλήγοντας τελικά να μισούμε εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας. Και αν δεν το μετανιώσουμε ποτέ σημαίνει ότι το μίσος(άρα και η έλλειψη αγάπης) μας ακολούθησε σε όλη μας τη ζωή. Φρικτό ε;

Πως όμως το μίσος φτάνει σε σημείο να κατακλύσει μία ολόκληρη κοινωνία; Νομίζω ότι η απάντηση είναι απλά μαθηματικά. Όταν μία κοινωνία μισεί, σημαίνει ότι αποτελείται από ανθρώπους που μισούν. Έστω σε ένα σημαντικό ποσοστό της. Τι μπορεί να κάνει ένα μεγάλο μέρος των ατόμων μίας κοινωνίας να μισούν; Μα φυσικά το μίσος, άρα η έλλειψη αγάπης που εισπράττουν. Όταν αυτό συμβαίνει, είτε με πομπό το κράτος, είτε με πομπό την ίδια κοινωνία, είτε και με τα δύο, τότε είναι λογικό αλλά όχι δικαιολογημένο μία κοινωνία να μισεί. Να ψάχνει να βρει τον κακό, τον υπέυθυνο της δυστυχίας της. Τον εχθρό. Σκόπιμα αντιγράφω τις φράσεις του Ρώσου αξιωματούχου. Κάπως έτσι το πρώτο πράγμα που μαθαίνει ένας συνηθισμένος ηγέτης, είναι να κατευθύνει το μίσος των ανθρώπων. Προς όφελος του. Προς προστασία του πολλές φορές. Και ίσως ένας πιο πονηρός ηγέτης να μαθαίνει όχι απλά να χειραγωγεί το μίσος των υπηκόων του, αλλά να το δημιουργεί, ή και να το ρυθμίζει κιόλας ανάλογα με τις ανάγκες του. Πως θα το ρυθμίσει; Μην πάτε μακρυά συνδέστε κάποια γεγονότα. Η οικονομική κρίση ξεκινάει το 2008. Στα επόμενα χρόνια γίνεται κατανοητό ότι μόνο με υποτίμηση της ζωής των ανεπτυγμένων κοινωνιών θα μπορέσει να αντιμετωπιστεί χωρίς να στερηθούν κάποιοι τα κέρδη τους. Το 2011 ξεσπάει η Αραβική άνοιξη κάτι που οδηγεί εκατομμύρια πρόσφυγες φυσιολογικά να ψάξουν μία καλύτερη ζωή στην Ευρώπη. Και λίγο μετά αρχίζουν να ανεβαίνουν τα ακροδεξιά κόμματα. Όχι δεν δημιουργώ θεωρίες συνομωσίας. Απλά θέτω κάποια γεγονότα, τα οποία υπό το χειρισμό κάποιων ιδιαιτέρως έξυπνων άνθρώπων μπορεί να αποτελέσουν ευκαιρίες για κάποια άλλα γεγονότα και καταστάσεις που θα συμφέρουν κάποιους. Το ότι συνδέονται τόσο «όμορφα» όλα μεταξύ τους δεν είναι απαραίτητο να είναι προσχεδιασμένο. Όχι απόλυτα τουλάχιστον. Ευτυχώς οι στενές ανθρώπινες σχέσεις δεν φαίνονται ακόμα να απειλούνται άμεσα, από τις επιβουλές κάποιων έξω από αυτές. Τουλάχιστον όταν είναι πραγματικές. Γιατί αλλιώς μια χαρά έχουν καταντήσει χειραγωγίσιμες. Πως γίνεται αυτό; Δημιουργώντας κοινωνικά πρότυπα. Η τέλεια οικογένεια. Ο τέλειος σύντροφος. Καταλήγοντας να στερούμαστε τη μαγεία, τη γοητεία της ατέλειας, αυτοί που μας κάνει να ερωτευόμαστε, να συγκινούμαστε. Αλλά όχι ρε κουφάλες, το θαύμα αυτό, η πραγματική αγάπη, όταν συμβαίνει είναι άτρωτη στις πουστιές σας.

Περεταίρω ανάλυση ίσως καταντήσει κουραστική, ίσως και εγώ δεν έχω αναπτύξει τη δυνατότητα ακόμα, να μπορέσω να διαχειριστώ το όλο θέμα καλύτερα. Είναι προφανές όμως ότι αν στα επόμενα χρόνια θέλουμε να παρατηρούμε λιγότερο μίσος μέσα μας και στην κοινωνία μας, τότε δύο είναι οι έννοιες που πρέπει να επενδύσουμε. Η αγάπη και η παιδεία.

Υ.Γ. Το παραπάνω κείμενο γράφτηκε ένα δροσερό βράδυ στη Βραβάντη, υπό τους ήχους του “Themes from William Blake's The Marriage of Heaven and Hell” των Νορβηγών Ulver. Ένας διπλός δίσκος που έχει μελοποιημένα αποσπάσματα από έργο «Ο Γάμος του Παραδείσου και της Κόλασης» του Ουίλλιαμ Μπλέηκ. Τα αποσπάσματα αυτά παντρεύονται με ηλεκτρονικούς και ψυχεδελικούς rock ήχους και το αποτέλεσμα είναι απλά μαγικό. Κόλαση. Παράδεισος. Μίσος. Αγάπη.