Η επανάσταση των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη

Είμαστε στη Θεσσαλονίκη, στη σημαντικότερη ιστορική της περίοδο. Δεν αναφέρομαι ούτε στον Άρη την εποχή του Γκάλη και του Γιαννάκη ούτε στον ΠΑΟΚ, με τον Κούδα και τους υπόλοιπους παιχταράδες.

Ας μεταφερθούμε γύρω στο 1300 κάτι. Η Βυζαντινή  Αυτοκρατορία εξαιτίας των συμφερόντων των μεγαλογαιοκτημόνων και της ανίκανης κυβέρνησης, βρίσκεται σε αποσύνθεση. Εκτός από μία πόλη της. Τη Θεσσαλονίκη. Η οποία «ακμάζει». Είναι μία από τις 10 μεγαλύτερες πόλεις του κόσμου με 200000 περίπου πληθυσμό. Αναλογικά με σήμερα σκεφτείτε το Ρίο Ντε Τζανέιρο των 17 εκατομμυρίων κατοίκων. Όμως η παρομοίωση δεν είναι τυχαία. Όπως στη Βραζιλιάνικη μεγαλούπολη σήμερα συνυπάρχουν οι πολυτελείς ουρανοξύστες με τις παραγκουπόλεις, κάτι παρόμοιο γινόταν και τότε στην πόλη του Θερμαϊκού. Λίγες πλούσιες οικογένειες μεγαλοεμπόρων, και εκατοντάδες χιλιάδες πάμφτωχων ανθρώπων που εργάζοταν σε τρισάθλιες συνθήκες, ή ήταν άνεργοι και αργοπεθαίναν. Η παραδοσιακή πολυπολιτισμικότητα της πόλης  δεν θα μπορούσε να λείπει. Πέρα από τους Ρωμιούς, υπάρχουν πολυπληθείς κοινότητες Αρμένιων, Σύριων, Βαλκάνιων, Ιταλών και άλλων λαών.

Μέσα στο χάος των γειτονιών της Θεσσαλονίκης αναπτύχθηκαν ιδέες. Αρχικά Θρησκευτικές. Λογικό αν αναλογιστούμε τη θρησκοληψεία του Μεσαίωνα. Από τη μια οι Ησυχαστές ένα αυστηρό θρησκόληπτο κίνημα το οποίο αναπτύχθηκε στους κόλπους του ανώτερου κλήρου και τα πήγαινε πολύ καλά με την ανώτερη τάξη, και από την άλλη οι ακόλουθοι ενός σχεδόν αιρετικου μοναχού του Βαρλαάμ ο οποίος καταδίκαζε κάθε μορφή υλισμού, πολυτέλειας και ιδιοκτησίας και έδινε πολύ σημασία στην πνευματικότητα. Αυτός ήταν ο πρώτος διαχωρισμός στην κοινωνία της Σαλονίκης. Διότι οι ανώτερες τάξεις ακόλουθησαν προφανώς τους Ησυχαστές ενώ οι διδαχές του Βαρλαάμ έβρισκαν ισχυρή ανταπόκριση στα λαϊκά στρώματα.

Την ίδια εποχή αναπτύσσεται στην Θεσσαλονίκη το κίνημα των Ζηλωτών. Επηρεασμένο από τις φιλελεύθερες ιδέες που έφεραν οι ναύτες(πολλοί από αυτούς ανήκαν και στο κόμμα των Ζηλωτών) από τις κοινωνικές αλλαγές στη Φλάνδρα και στη Γένοβα, όσον αφορά τις πολιτικές τους πεποιθήσεις και από τον Βαρλαάμ σχετικά με τις θρησκευτικές. Στόχος του κινήματος ήταν η ολοκληρωτική αλλαγή του κοινωνικού συστήματος της Αυτοκρατορίας.

Κάπως έτσι φτάνουμε στο 1341 μ.Χ. Η αυτοκρατορία ζει αγροτικές εξεγέρσεις  ενάντια στην καταπίεση και στη δουλεία που επιβάλλουν οι ισχυροί γαιοκτήμονες. Το 1342 ένας από αυτούς ο Ιωάννης Καντακουζηνός (καμμιά σχέση με τον επίκουρο Βυζαντινολόγο) ανακυρρήσεται αυτοκράτορας από τον στρατό, και ετοιμάζεται για πραξικόπημα. Έχει την υποστήριξη των ισχυρών τάξεων όλης της αυτοκρατορίας και φυσικά και της Θεσσαλονίκης.

Αυτό ήταν, η αφορμή είχε δοθεί. Οι τεράστιες κοινωνικές αδικίες που υπήρχαν στη Θεσσαλονίκη είχαν βρει το κατάλληλο πρόσχημα για να μετουσιωθούν σε συλλογική αντίδραση. Ο λαός τότε πίστευε πολύ στην νομιμότητα της Αυτοκρατορικής αρχής.  Και εδώ είναι που οι Ζηλωτές αναλαμβάνουν τα ηνία της εξέγερσης, σαν άλλοι Μπολσεβίκοι, 6 αιώνες νωρίτερα. Λίγο μετά από την κατάληψη της πόλης από τον Καντακουζηνό, οι Ζηλώτες οργανώνουν εξέγερση διώχνουν τους στρατιώτες του και ανακηρύσσουν την «Ανεξάρτητη Δημοκρατία της Θεσσαλονίκης».

Προτού αρχίσουν οι Ζηλωτές να εφαρμόζουν το πρόγραμμα τους, κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν την αντίδραση της Αριστοκρατίας και εντός και εκτός των τειχών της πόλης. Αρχικά με επιδρομές του Καντακουζηνου, με τη βοήθεια Τούρκων μισθοφόρων. Οι απλοί πολίτες της πόλης πολεμώντας με απλά καθημερινά εργαλεία απέκρουσαν τις επιθέσεις επαγγελματιών στρατιωτών. Αργότερα η πόλη δέχτηκε επίθεση από τους Σέρβους, τους οποίους επίσης απέκρουσε. Για να ακολουθήσει ακόμα μια αποτυχημένη προσπάθεια  του Καντακουζηνού και των μισθοφόρων του. Οι οποίοι μη έχοντας πληρωθεί τις υπηρεσίες τους ερήμωσαν την ύπαιθρο της πόλης. Ο 63χρονος Εμίρης τους πήρε σαν αμοιβή τη 13χρονη κόρη του Καντακουζηνού.

Και κάπως έτσι φτάνουμε στο 1345. Οι Ζηλωτές έχουν θεμελιώσει την εξουσία τους και εφαρμόζουν το πρόγραμμα τους παρά τον αποκλεισμό της πόλης και τις αντιξοότητες. Συγκέντρωσαν όλες τις εξουσίες στα χέρια τους, προχώρησαν στη συγκρότηση Επαναστατικής Επιτροπής και σε άμεση αναδιοργάνωση της Δημόσιας Διοίκησης, της Δικαιοσύνης, του στρατού και της εκκλησίας και ταυτόχρονα:
Κατάργησαν την παλιά νομοθεσία και το παλιό νομικό σύστημα και δημιούργησαν νέους διοικητικούς θεσμούς.
Πήραν μέτρα για την πνευματική ελευθερία, την ελευθερία του Λόγου και την ανεξιθρησκία.
Κατάργησαν όλα τα προνόμια και δήμευσαν μεγάλο μέρος των περιουσιών και του πλούτου των ευγενών. Απώτερος στόχος τους ήταν η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας.
Καθιέρωσαν την άμεση εκλογή από τον Λαό όλων των αξιωματούχων στα κυβερνητικά αξιώματα, στη Δικαιοσύνη, ακόμα και στα θρησκευτικά αξιώματα.
Δημοτικοποίησαν τον πλούτο της εκκλησίας και των μοναστηριών και διαχώρισαν την εκκλησία από το κράτος.
Καθιέρωσαν καθεστώς ισονομίας και ισοπολιτείας, ώστε όλοι οι πολίτες να είναι ίσοι απέναντι στον νόμο.
Απελευθέρωσαν τους δουλοπάροικους και έδωσαν ίσα δικαιώματα στους ξένους.
Δημιούργησαν ένα πρωτοφανές για τα δεδομένα της εποχής καθεστώς που προέβλεπε την άμεση, διαρκή και ενεργητική λαϊκή συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης κατά τα πρότυπα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.
Ανακήρυξαν επίτιμο Πρόεδρο της «Ανεξάρτητης Δημοκρατίας της Θεσσαλονίκης» τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο ο οποίος είχε ταχθεί με το μέρος των επαναστατών.

Η συμμαχία των Ζηλωτών και του νόμιμου αυτοκράτορα ήταν καθαρά προσωρινή. Και οι δύο πλευρές είχαν διαφορετικά σχέδια για το μέλλον. Οι Ζηλωτές την πλήρη ανεξαρτησία και ο αυτοκράτορας την υποταγή της Θεσσαλονίκης μετά το τέλος του εμφυλίου. Είχε έναν εκπρόσωπο, του οποίου ο ρόλος ήταν καθαρά διακοσμητικός.  Ο εκπρόσωπος αυτός βλέποντας τη διαφαινόμενη νίκη του Καντακουζηνού άλλαξε στρατόπεδο, παρέσυρε σε παγίδα τον Ηγέτη των Ζηλωτών, Μιχαήλ Παλαιολόγο και τον δολοφόνησε. Τα αποτελέσματα ήταν ολέθρια για αυτόν. Ο λαός της Θεσσαλονίκης στο άκουσμα της δολοφονίας εξεγέρθηκε και άρχισε να κυνηγά τους αριστοκράτες(οι οποίοι πάντα στα κρυφά δημιουργούσαν προβλήματα στην δημοκρατική πλέον πόλη) και να καταστρέφει τα σπίτια τους. Πολλοί από αυτούς κατέφυγαν στο φρούριο της πόλης στο σημερινό Επταπύργιο. Περικυκλώθηκαν από τον οργισμένο όχλο. Μάταια τα στελέχη των Ζηλωτών προσπάθησαν να τους σταματήσουν. Ακολούθησε μακελειό.

Τα επόμενα 4 χρόνια έως το 1349 η Θεσσαλονίκη ζούσε ένα καθεστώς άμεσης δημοκρατίας. Δυστυχώς όμως η καταστροφή της υπαίθρου από τους μισθοφόρους και ο αποκλεισμός δεν επέτρεπαν στους πολίτες της να την απολαύσουν και η φτώχεια είχε καταλάβει την πόλη. Το 1347 ο εμφύλιος έληξε και ο Καντακουζηνός με τον Αυτοκράτορα τα βρήκανε. Στείλανε καινούριο αυτοκρατορικό εκπρόσωπο. Το 1349 γίνονται γραπτές προτάσεις από την Κωνσταντινούπολη για αναδιοργάνωση της κοινωνικής λειτουργίας της πόλης. Ο νέος ηγέτης των Ζηλωτών Ανδρέας Παλαιολόγος έκαψε τα έγγραφα στην κεντρική πλατεία της πόλης (σημερινή πλατεία Ελευθερίας) παρά τα προσωπικά οφέλη που του είχαν τάξει.Οι επιζήσαντες αριστοκράτες μαζί με την πληγείσα μεσσαία τάξη εκμεταλλεύτηκαν την κατάσταση και άρχισαν να βρίσκουν υποστηρικτές. Επίσης διέδωσαν τη φήμη ότι οι Ζηλωτές σκόπευαν να παραδώσουν την πόλη στο Σέρβο Βασιλιά Στέφανο. Το κίνημα πλέον είχε διαβρωθεί όσον αφορούσε τη λαϊκή βάση του. Έτσι ο αυτοκρατορικός εκπρόσωπος ένα βράδυ του 1350 μ.Χ. επιτέθηκε με τους υποστηρικτές του στα σπίτια των επιφανέστερων Ζηλωτών. Άλλους τους συνέλλαβε και άλλους τους δολοφόνησε. Ο λαός αυτή τη φορά δεν αντέδρασε, τουλάχιστον όχι δυναμικά. Μία από τις πρώτες καταγεγραμμένες άμεσες δημοκρατίες της ανθρωπότητας (αν όχι η πρώτη) είχε φτάσει στο τέλος της.

Δυστυχώς πολλές περισσότερες λεπτομέρειες για την Λαϊκή Δημοκρατία της πόλης δεν υπάρχουν. Ότι ξέρουμε σήμερα το γνωρίζουμε από έγγραφα των ταξικών τους εχθρών. Ίσως αυτό κιόλας να αποδεικνύει την αλήθεια όλων των παραπάνω. Τη σημασία του συγγεκριμένου κινήματος την αναγνωρίζει και την επισημαίνει ο σπουδαίος Τούρκος λογοτέχνης Ναζίμ Χικμέτ στην αναφορά του στην αγροτική επανάσταση που συνέβη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1500 περίπου μ.Χ.  Δυστυχώς οι περισσότεροι σύγχρονοι Θεσσαλονικείς, ανεξαρτήτους ιδεολογίας την αγνοούμε...

1η δημοσίευση: Balaoritou Street